Нейро-оонньуу көмөтүнэн төрүт дорҕооннору чиҥэтии
Потапова Саргылана Георгиевна,
учитель-логопед,
МБДОУ Детский сад “Сулусчаан”,
Республика Саха (Якутия), Вилюйский улус, с. Чинеке
Киирии тыл
Нейропсихология наука быһыытынан саҥа сайдан эрэр. Нейропсихология – оҕо мэйиитин уонна билэр-көрөр дьоҕурун сайыннарар наука буолар. Нейропсихологияны науканы төрүттээбит ученай Александр Лурия буолар. Александр Лурия – советскай психолог, профессор, педагогическай уонна медицинскэй наука доктора. Бары билэрбит курдук киһи мэйиитэ икки полушариеттан турар – уҥа уонна хаҥас. Физиологтар чинчийиилэринэн уҥа полушарие айар үлэ, тыл өттүнэн сайыннарар, хаҥас полушарие математическай, логическай, саҥарар саҥа өттүнэн сайыннарар. Киһи мэйиитин икки полушариета холбонор ситимнээх. Нейропсихология биир хайысхатынан буолар – полушариялар икки ардыларынааҕы сибээстэрин сайыннарыы. Араас дойду учуонайдара Александр Лурия, Лев Выготский, Евгения Хомская уо.д.а. хас биирдии оҕоҕо нейро-оонньуу олус туһалааҕын дакаастаабыттара. Доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору кытта улэҕэ нейро-оонньуу нөҥүө көннөрөр, ордук психика дьайыытын сайыннарар таба туһаныыны бэлиэтииллэр. Сылтан сыл аайы сацарар сацатыгар кэһиллиилээх оҕо элбээн иһэр. Сүрүн төрүөтүнэн буолар киин нервнэй систиэмэ кэһиллиитэ. Саҥарар тыл сайдарыгар, бэйэ бэйэни кытта кэпсэтии кэһиллиитигэр саҥа нейроннай сибээс үөскэтэн көмөлөһөр диэн этэллэр. 3-6 саастаах оҕо мэйиитин үлэтэ саҥа сайдан эрэр кэмин, толкуйдуур, үөрэҕи, эйгэни ылынар бириэмэтин таба туһанан оҕону кытта үлэлииргэ көмө оҥостуоххут диэн эрэнэбин. Оонньуу – оҕо саас биир быстыспат аргыһа буолар. Оонньууттан оҕо дуоһуйууну ылар, оонньуу нөҥүө оҕо эт – хаан өттүнэн сайдар, олоҕу – дьаһаҕы, үлэни – хамнаһы кыра эрдэҕиттэн билэр, доҕотторугар, дьоҥҥо – сэргэҕэ киһилии сыһыаннаһар буола улаатар. Оҕо 5 сааһыгар төрөөбүт тылын дорҕооннорун барытын сөпкө саҥарар буолуохтаах. Сатаан саҥарбат түбэлтэтигэр логопед көмөтө ирдэнэр. Сорохтор оҕо анаан дьарыктаныыта да суох, бэйэтэ сылдьан эрэн син чуолкайдык саҥара үөрэнэр диэн сыыһа өйдөбүлү тутуһаллар. Иитээччилэр, төрөппүттэр оҕону чуолкайдык саҥарарга бириэмэтин аһарбакка, саҥарар аппаратын үлэтэ муҥутуур түргэнник сайдар кэмигэр, үөрэтэр чэпчэки. Чуолкайа суох саҥарар оҕону кэнники көннөрөр уустук, сороҕор кыаллыбат даҕаны. Сорох чинчийиилэртэн көстөрүн курдук, оҕо тылланыытын дьаалатынан ыытыы, кини уопсай сайдыытын даҕаны бытаардар.
«Ийэ тыл диэн оҕо төрүт өйүн, туох баар дьоҕурун, удьуор тыынын арыйар күлүүс буолар» – диэн этэр норуот педагогикатынан утумнаахтык дьарыктанар учуонай Галина Семеновна Попова – Санаайа. Күлүүһэ суох хатыылаах ааны кыайан аспаккын, онон ийэ тылын билбэт оҕо майгыта, өйө, дууһата эмиэ хатыылаах аан курдук, онно ким да сатаан киирбэт.
Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин этигэр иҥэринэн, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаан, сахалыы куттаах – сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатара билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Омук быһыытынан төрөөбүт ийэ тылбытыгар интэриэс үрдээтэ. Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолоро лоп – бааччы ситимнээн, бэйэлэрин санааларын сааһылаан саҥарар буолалларыгар улахан, ол гынан баран оҕо саҥарар саҥата күн – түүн мөлтөөн иһэрэ киһини долгутар. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саас – оҕо барыны бары сэҥээрэр, түргэнник ылынар кэмэ, онон бу кэми куоттарбакка төрөөбүт ийэ тылын – өһүн, сүөгэйин – сүмэтин оҕоҕо иҥэриэхтээхпит.
Сыала: Нейро-оонньуу көмөтүнэн 5-6 саастаах оҕоҕо төрүт дорҕооннору үөрэтии, чиҥэтии төрөөбүт ийэ тыл кэрэтин, баайын билиһиннэрии, ситимнээн саҥарар саҥатын сайыннарыы.
Сонун өрүтэ: Оҕо уонна иитээччи, оҕо уонна төрөппүт бииргэ куолаан айбыт нейро-оонньууларын ситимнээх саҥаны кытта дьүөрэлээн киллэрии, дьарыкка туттуу.
Сааһынан анабыла: 5-6 оҕолор уонна төрөппүттэрэ.
Оҕо төрөөбүт ийэ тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх, оччоҕо кини ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар, билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр.
Итэҕэстээх оҕолору кытта биирдиилээн дьарыктаныы.
Саҥарар уорган туох итэҕэстээҕиттэн эбэтэр ыарахан ыарыы, эмискэ куттаныы түмүгэр мэйиигэ баар саҥарар киин эмсэҕэлээн, оҕо сорох дорҕооннору сатаан эппэт, былдьыры, кэлэҕэй буолуон сөп. Оҕо саҥатын итэҕэһэ элбэх араастаах. Олортон чуолкайдык саҥарарга сыһыаннаахтарын манныктары ааттаталыахха сөп:
- Үчүгэйдик истэр, саҥарар уоргана барыта имигэстик хамсыыр-имсиир эрээри, саҥарбат (алалия). Тылла илигинэ, мэйиигэ баар саҥарар кииннэрэ туохтан эрэ эмсэҕэлээбит оҕо итинник моһуоргурар. Кини үксүгэр киһи өйдөөбөт, бэйэтэ туспа тыллаах буолар.
- Саҥарар уорганнарга баралыыстаан, дорҕоону сатаан эппэт оҕо (анартрия).
- Мэйиигэ баар саҥарар киин эмсэҕэлээбититтэн саҥарар уорганнарын ханнык эрэ быччыҥнара кыратык баралыыстаабыт оҕо киһи сатаан истибэт гына хаҥынайан саҥарар (дизартрия).
- Сорох дорҕооннору эбэтэр дорҕооннор ситимнэрин сатаан сацарбат оҕо (дислалия).
- барытын өйдүүр эрээри, дорҕоону этэн таһаарар дьоҕурун сүтэрбит оҕо (афемия).
- Хоҥсуо. Таҥалайа хайдыбыт эбэтэр дифтерия кэнниттэн сымнаҕас таҥалайын быччыҥа кыратык баралыыстаабыт оҕо саҥарарарыгар салгына хаайтарбакка үксэ муннун көҥдөйүнэн тахсар (ринолалия). Дорҕоону саҥарарга сөптөөх мэһэй үөскүүр кыаҕа суох буолан, итинник оҕо саҥата адьас чуолкайа суох буолар.
- тыын былдьаҕаһынан былдьаһыннаран, тыл бүтүүтүн көтүтэ-көтүтэ, наһаа түргэнник саҥарар оҕо (тахилалия), киһи сөкүүндэҕэ 10-12 дорҕоону саҥарыахтаах эбит буоллаҕына, итинник оҕо 20-30 дорҕоону саҥарар.
-Наһаа бытааннык саҥарар оҕо (брадилалия).
-Кэлэҕэй оҕо.
-Дөйүҥү оҕо.
Уһуйаан иитээччитэ ыытар логопедическай үлэтэ икки соруктаах:
- Оҕо тылыгар үөскүүр итэҕэстэри сэрэтии
- Кыра итэҕэстэри туоратарга көмөлөһүү
- Оҕо тылыгар үөскүүр итэҕэстэри сэрэтии.
Бастакытынан, оҕо доруобай буоларын, үчүгэй усулуобуйаҕа иитиллэрин ситиһии, кини ньиэрбэтин систиэмэтин харыстааһын. Тоҕо диэтэххэ, тыл итэҕэстэрэ үксүгэр ыарахан ыарыы, эмискэ куттаныы түмүгэр үөскүүллэр. Эбэтэр оҕо мэлдьи мөҕүллэ, сэмэлэнэ, туохтан эрэ куттана-кыбыста сылдьар, эрэсиимэ кэһиллэр буоллаҕына, ньиэрбэтин систиэмэтин үлэтэ мөлтүүр уонна тылын итэҕэһэ бэргиир.
Нейро-оонньуу көмөтүнэн оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥарар саҥатын сайыннарыыга эйгэ (оҕо, төрөппүт, иитээччи) барыта кыттыһарынан уратылаах. Чопчу сыал – сорук туруоруллан, хас биирдии оҕо уратытын учуоттаан үлэ ыытыллар.
Нейро-оонньуулары тылы сайыннарыы дьайымалларын кытта дьүөрэлээн уонна сайыннарар эйгэлэригэр көҥүл оонньуу кэмигэр ыытыахха сөп. Оҕо барыта саҥарарын, бэйэтин санаатын этэрин ситиһэр инниттэн биирдиилээн (индивидуальнай) арааран оонньотор табыгастаах буолуоҕа. Иитээччи оҕо төһө ылынарыттан көрөн оонньуу ис хоһоонун уустугурдан – судургутан биэриэн сөп.
Саха төрүт дорҕоонноро: ө, ү, нь, дь, ҥ, ҕ, һ
Саха дорҕоонун туруорар ньымалар.
h- айаҕы атытан, бэлэс салгыны туруору эҕирийэн баран үрүү;
ҕ- маҥнайгы ньыма: ууну омурдан күөмэйи сайҕаан эрэр курдук дорҕоону таһаарыы;
ҥ -тыл төбөтүн шпателинэн, зонданан өрө көтөхтөрөн, салгыны мурунунан таһаарыы;
дь- дорҕоону ч дорҕоон артикуляциятыгар олоҕуран туруоруохха сөп. Онно тыл төбөтүн таҥалайга сыһыаран баран араарар наада.
Бастакы оонньуу: Сыала: [ҕ] дорҕоону хатылааһын, чиҥэтии. Нейро-оонньуу көмөтүнэн дорҕоону таба саҥарыыны ситиһии. Туттуллар материал: картинкалар, карточкалар (иккилии). Оҕо иннигэр уҥа уонна хаҥас өттүгэр 12-лии ол эбэтэр 24 картинка араастык ууруллан тураллар. Иитээччи картинканы көрөн саҥарар оҕо хатылыыр уонна икки илиитинэн тэҥҥэ картинканы булар. Бу оонньууга сацарар сацата уонна икки полушарие тэҥҥэ үлэлиир. Картинкалар: оҕо, ытарҕа, оҕуруо, аҕа, оҕурсу, баҕа, оҕус, тоҥсоҕой, ооҕуй оҕус, балаҕан, баҕана.
Иккис оонньуу: Сыала: Төрүт дорҕоону [дь] хатылааһын, чиҥэтии. Нейро-оонньуу көмөтүнэн дорҕоону таба саҥарыыны ситиһии. Туттуллар материал: икки шарик эбэтэр эриэхэ, [дь] дорҕоонноох картинкалар: дьиэ, дьэдьэн, дьүкээбил, дьыбаан, дьууппа, алаадьы, холуодьас, дьааһык, дьаабылыка, дьабарааскы. Бу оонньууга оҕо сацарар сацата уонна икки полушарие тэҥҥэ үлэлиир. Икки оҕо утарыта олороллор хас биирдии оҕо илиитигэр эриэхэлээх. Оҕолор [дь] дорҕоонноох тыллары толкуйдаан этэллэр (картина көмөтүнэн эбэтэр өйтөн толкуйдуур) уонна саҥарар кэмнэригэр шариктары бэйэ бэйэлэригэр ытыстан ытыска тэццэ бэрсэллэр.
Үһүс оонньуу: Сыала: Төрүт дорҕоону [һ] хатылааһын, чиҥэтии. Нейро-оонньуу көмөтүнэн дорҕоону таба саҥарыыны ситиһии. Кыра мотуориканы сайыннарыы. Туттуллар материал: альбом лииһэ, харандаас, картина-Оһуор, шаблон – оһуор. Хоһоон:
Ойуу-оһуор киэргэллээх,
Мааны симэх таҥастаах,
Сахам кэрэ кыысчаана,
Оһуокайдаан ылыаҕа,
Эһиэкэйдээн тэйиэҕэ.
Ииттээччи кэннэ оҕо хоһоону хатылыы-хатылыы икки илиитинэн саха оьуорун үтүктэн оҥорор. Бу оонньууга оҕо сацарар сацата уонна икки полушарие тэҥҥэ үлэлиир.
Төрдүс оонньуу: Сыала: Төрүт дорҕоону [х], [ҕ] хатылааһын, чиҥэтии. Нейро-оонньуу көмөтүнэн дорҕоону таба саҥарыыны ситиһии. Хоһоону дорҕоонноохтук саҥарары ситиһии. Кыра мотуориканы сайыннарыы. Туттуллар материал: альбом лииһигэр бэлэм шаблон, харандаас икки араас өҥнөөх. Оҕо хоһоону тэҥҥэ хатылыы-хатылыы икки илиини араарбакка эрэ харыйа лабааларын бэлэм шаблоҥҥа уруһуйдуур. Бу оонньууга оҕо сацарар сацата уонна икки полушарие тэҥҥэ үлэлиир.
Харыйа
Күөх,
Күөхтэн күөх
Күөгэйэр-нусхайар
Күтүр улахан,
Баай
Барҕа тыам
Маанылаах маһа
Байбарыын харыйам!
Түмүк.
Билиҥҥи үйэҕэ оҕо оскуолаҕа киирэригэр бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр билиилээх, толкуйдуур, дорҕоону арааран истэр дьоҕура, саҥарар саҥата сөпкө сайдыбыт, тыла-өһө ыраас, хомоҕой буолара ирдэнэр. Төрүт дорҕоону сөпкө саҥарыыны толору баһылааһын оҕо оскуолаҕа киирэн сөпкө ааҕа, суруйа үөрэнэригэр сүрүн оруоллаах.
Оҕо киэҥ билиилээх буолара саҥата сайдыытыттан тутулуктаах, ол иһин оҕо оскуолаҕа киириэн иннинэ саҥарар саҥатыгар, кэпсэтэр дьоҕуругар улахан болҕомто ууруллуохтаах. Ол иһин төрөппүтү кытта ситимнээх үлэ барыахтаах. Нейро-оонньууну төрүт дорҕоону кытта ситимнээн оҕо сацарар саҥата сайдарыгар ыкса сибээстээхтэрин бэлиэтиэххэ наада. Оҕо төрөөбүт ийэ тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх, оччоҕо кини ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар, билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр.
