Мухина Саргылана Ивановна,
учитель начальных классов,
МКОУ “Тит-Арынская ООШ имени И.С.Колодезникова”,
Республика Саха (Якутия), Усть-Алданский улус, с.Тит-Ары
Оҕону кыра сааhыттан кинигэни сөбүлээн ааҕарга, таптыырга үөрэттэхпитинэ оҕо тыла-өһө сайдыаҕа, билиигэ-көрүүгэ тардыhыыта ордук күүстээх буолуоҕа. Oҕо өйдүүр дьоҕуругар, болҕомтотугар сэрэнэн сыhыаннаhыахха, аахтара олорон сынньатыахха, сорудаҕы уларытан ааҕыы араастарын туттуохха наада.
Саха оскуолаларыгар ааҕыы араастарын аан маҥнай биллиилээх методист Г. Ф. Сивцев ыйбыта. Кини нуучча биллиилээх педагогтарын үлэлэригэр тирэҕирбитэ көстөр. Маннык ньымалары ыйар:
- Быhаарыылаах ааҕыы
- Иитэр ааҕыы
- Литературнай уус-уран ааҕыы
- Хомо5ойдук ааҕыы
- Хоhоонноохтук ааҕыы
- Искэ уонна таска ааҕыы
- Хуорунан ааҕыы
Быһаарыылаах ааҕыы методыгар үлүбүөй аахтарбакка, быhаара-быhаара аахтаран, ааҕыллар текст ис хоһоонун оҕолорго үчүгэйдик өйдөтүллүөхтээх. Н. Ф. Бунаков диэн нуучча биир биллиилээх педагога 1887 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр бу курдук суруйан турар: «Быhаарыылаах ааҕыы сорудаҕа диэн – оҕолору хас аахпыт тылларын кини ис хоhоонун кытта ситимнииргэ, хас аахпыт этиилэригэр ханнык санаа этиллибитин өйдөөн иhэллэригэр, тус-туhунан этиилэри ситимнээн өйдүүллэригэр, ол кэннэ суруйуу ис хоhоонун бүтүннүү уопсайынан өйдүүллэригэр үөрэтии буолар», – диэн. Былыргы начаалынай оскуолаҕа үөрэтии былааныгар айылҕа, история, география предмет быhыытынан букатын киирбэттэр этэ. Онон оҕолор айылҕа, сир-дойду, былыргы дьон олохторун туhунан ханнык да билиини ылар кыахтара суоҕа. Ол иьин К. Д. Ушинскай, Н. Ф. Бунаков, Д. Т. Тихомиров, В. Б. Вахтеров курдук норуот үөрэҕирэригэр, сырдыырыгар баҕалаах, передовой педагогтар «Төрөөбүт тылга ааҕар кинигэлэригэр» араас научнай характердаах («деловой») ыстатыйалары киллэртээн, быhаарыылаах ааҕыы метадынан үөрэтэн, народнай оскуолаларга үөрэнэр оҕолорго төhө кыалларынан билиини биэрэ сатыыллара. Кинилэр этэллэрэ: «Ааҕыллар матырыйааллары кытта ситимнээн төhө кыалларынан оҕоҕо элбэх били бэриллиэхтээх. Ааҕыллар тыллары бары өттүттэн барытыттан ырытан быhаарыллыахтаах. Табылыннаҕына биир тылы бүтүн чаас устатыгар быhаарыахха сөп» – диэн.
Мантан көрдөххө, ааҕыыта бэрт кыра, үксүн аахпыттарыгар олоҕуран сэhэргэhии буолан тахсар эбит. Ол иһин маннык биирдии тылы ырытан тахсар методка үгүс педагогтар утараннар «иитэр ааҕыы» диэн ааттаах методы үөдүппүттэрэ.
Ц. П. Балталон ханнык эмит билиини биэрэр туhугар уус-уран айымньыны кыралаан, бысталаан, ааҕар кинигэҕэ киллэрэри уонна биирдии тыллары илдьиритэн кэпсэтэри, «өйдөтөрү» утарбыта. Ол оннугар кини бысталамматах, ситэри сылдьар айымньылары оскуолаҕа ааҕарга эппитэ. «Айымньы бүтүннүү сылдьар буоллаҕына киhи өйүн-санаатын, иэйиитин долгутар, иитэр суолталаах», – диирэ.
«Иитэр ааҕыы» методын оннугар «Литературнай уус-уран ааҕыы метода үөдүйбүтэ:
– уонча сирэйгэ бэчээттэммит айымньыны учуутал ханнык быhаарыылар бэриллиэхтээхтэрин, туох устуллуохтааҕын бэлиэтиир. Сөптөөх быhаарыыны биэрэн баран, айымньыны хоhоонноохтук ааҕар. Сорох сиргэ тохтоон бэрт кыра быhaарыыны, ыйытыылары биэрэр. Ааҕыы кэнниттэн тута оҕолор бу ааҕыллыбыт туһунан бэйэлэрин санааларын этэллэр.
– кэлэр уруокка ыйытыыларынан сирдэтэн, аахпыт айымньыларын туһунан «литературнай кэпсэтии» буолар.
Оттон, автор санаатын толору тиэрдэн, иэйиилээхтик ааҕар оҕолору салҕыы баҕаран туран хомоҕойдук ааҕарга эрчиллэллэригэр иитиэххэ, күүс-көмө буолуохха наада.
Хомоҕойдук ааҕыы методиката, принциптэрэ ааҕыы уруоктарыгар хороонноохтук ааҕыы үлэтин ыытыытыгар олук буолаллар.
Хоhоонноохтук ааҕыы диэн – суругу ис хоһоонугар дьүөрэ тубэһиннэрэн ханна тохтобул наада сиригэр тохтобул онорон, ханна ыйытан этэр наада сиригэр ыйытан этэн, итиэннэ дьон кэпсэтиитэ буоллаҕына, ол дьон саҥаларын ханнык дьонугар сөп түбэhиннэрэн, куолаhы уларытан ааҕары ааттыыбыт. Хоhоонноохтук ааҕыы ааҕыллар матырыйаал ис хоhоонун да өйдүүргэ көмөлөhөр. Хоhоонноохтук ааҕыы сүрүн көрдөбүллэрин оҕоттон хара маҥнайгыттан ирдэниллиэхтээх.
Хоhоонноохтук ааҕар диэхпитин сөп, өскөтүн маҥнайгы кылаас үөрэнээччитэ:
- Табатык, өйдөнөр гына улаханнык аахтаҕына;
- Ааҕыллар тылларга сөптөөх охсууну оҥордоҕуна;
- Интонацияны сөпкөе тутустаҕына;
- Сурук бэлиэлэригэр сөптөөх тохтобулу оҥордоҕуна;
- Айымньыны дорҕоонноохтук ааҕан ис хоһоонун истээччигэ сөпкө тириэртэҕинэ
Искэ ааҕыы диэн – суругу көрөн билэ-билэ, таска таhаарбакка, саҥарбакка ааҕыы ааттанар. Саҥарбакка ааҕыллар буолан, манна хоhоонноохтук ааҕыы суолтата лаппа мөлтүүр. Искэ ааҕыы бэйэтэ туспа суолталардаах, үчүгэй өрүттэрдээх:
– таска таhааран, санаран ааҕардааҕар, киhи лаппа түргэнник ааҕар;
– искэ ааҕыы сылаата кыра;
– киhи көрбүтүн умнубакка, санаан сылдьарын сайыннарар;
– элбэх киhилээх сиргэ (кылааска) атын дьону кытта мэhэйдэспэккэ аа5ар кыа5ы биэрэр.
Киhи таска таhaаран аа5арыгар тыллары этэригэр бириэмэ ордук барар. Онтон искэ аа5ыыга керен биллэ да кинини ааттаабакка ааhан иьэр. Ол иhин аа5ыы ордук сулбутуйар. Киhи санаран аа5арыгар, дор5оону этэн таhаарарыгар уонна ону истэригэр энергия барар. Онтон искэ аа5ыыга ити тугэннэргэ энергия барбат. Ол иhин дор5оонноохтук аа5арга киhи ордук тургэнник сылайар. Оттон искэ аа5ыы ордук сынньалан буолар.
Искэ аа5ыы итинник учугэй еруттэрдээ5ин сыаналаан туран, искэ аа5ыы дьо5уругар о5олору иккис кылаастан ыла уерэтэн барыллыахтаах.
Ол эрээри начаалынай оскуола5а аа5ыы сурун форматынан таска таhааран аа5ыы буолуохтаах. Начаалынай оскуола оголоругар таска таhaаран аа5ыы наадалаах еруттэринэн манныктар буолаллар:
– хоhоонноохтук аа5арга уерэтэр;
– тыллары сатаан этэргэ, сатаан санарарга уерэтэр;
– о5о аа5арга теье уерэнэн эрэрин хонтуруоллуурга кыа5ы биэрэр;
– оруоллары уллэрэн аахтарарга, уочаратынан аахтарарга уо.д.а.
аа5ыы коллективнай форматын тэрийэргэ дьуерэ.
Хуорунан аа5ыы диэн кылаас о5ото бутуннуу тэбис-тэннэ биир тиэкси дор5оонноохтук аа5ара ааттанар. Бу тубэлтэ5э кыайан хоhоонноохтук аахпат о5олор учугэйдик аа5ар о5олору кытта аа5а уерэнэллэр уонна уус-уран тиэкси нойосуус уерэтэргэ учугэй. Хуорунан аахтарарга маннык быраабылалар тутуhуллуохтаахтар:
- Аа5ыах иннинэ ол тиэкси урут кеннеру аа5ан, ис хоьоонун ейдетуллуехтээх. Инньэ гыммакка эрэ, хара маннайгыттан тиэкси хуорунан аахтардахха, о5олор тиэкис ис хоьоонун кыайан ейдуехтэрэ суо5а.
- О5олор куотуспакка да, хаалбакка да тэбис-тэннэ туhэрэн, биир киhи курдук аа5ыахтаахтар.
Г.Ф.Сивцев ыйбыт аа5ыыларын араастаан билинни уерэтиигэ угэскэ кубулуйан сурун керуннэринэн биллэллэр. О5ону учугэйдик аа5арга уерэтии, кылааска биэрэр билиилэриттэн уонна иитииттэн ураты, уерэнэ сылдьан оскуолатын таhынан салгыы сайдар, билиитин кэнэтэн иьэр кыа5ы биэрэр. Онон учугэйдик аа5арга уерэтии эдэр киhи кэлэр кэскилин быhаарар сункэн суолталаах. Учугэйдик аа5ыы бастакы дбо5ура начаалынай оскуола5а бэриллэр.
Билинни уерэтиигэ ыччаты кыра сааhыттан ийэ тыл эйгэтигэр киллэрэр, уран тылга умсугутар сорук турар, уерэтии бэйэ санаатын сатаан этэргэ, тыл баайын толору туhанарга туьаайыллар. Орто оскуола туерт сыллаах бастакы суhуе5эр аа5ыы уруоктарын сана программата эмиэ бу хайысханы тутуhар. Кылаастарынан ирэбиллэри толорор сыалтан уерэнээччи аа5ар тэтимин тургэтэтэргэ кедьуустээх улэ ыытыллара эрэйиллэр.
